|
اين نوع موسيقى عمدتاً به مناسبتهاى خاص مذهبى مانند جشنها ، اعياد اسلامى ، سالروز شهادت ائمه و معصومين و بزرگان دين اجراء مى‌شود . موسيقى مذهبى به گونه‌هاى مختلف ، مانند نوحه‌سرايى ، مراسم سينه زنى ، روضه خوانى و شبيه خوانى نمود پيدا مى‌كند .
از ميان شكلهاى مختلف موسيقى مذهبى ، بى‌گمان « تعزيه » مهم‌ترين آنهاست .
آنچه كه تقريباً مسلم به نظر مى‌رسد اين است كه نمايش تعزيه نتيجه تكامل ساير مراسم سوگوارى مثل نوحه سرايى ، روضه خوانى ، شبيه سازى ، شمايل گردانى ، دسته گردانى ، نقالى و غيره است » .
درباره تاريخ و چگونگى شكل گيرى تعزيه ، اختلاف نظر بسيار وجود دارد ، اماّ همگان بر اين نكته متفق‌اند كه تعزيه به سبب حضور جدى در بين عامه مردم ، يكى از عوامل مهم حفظ و انتقال موسيقى ايرانى در طى چند قرن گذشته بوده است . در تعريفى كلّى « تعزيه نوعى نمايش مذهبى است كه بر خلاف معناى لغوى آن غم‌انگيز بودن شرط حتمى آن نيست و ممكن است گاهى خنده‌آور و شادى بخش نيز باشد » .
آميختگى و امتزاج موسيقى و نمايش در هنر شبيه خوانى و تعزيه تا بدانجاست كه در نگاهى كلّى ، آن را بسيار شبيه « اپرا » جلوه مى‌دهد . موسيقى و نمايش در تعزيه چنان در هم آميخته‌اند كه حذف يكى از آنها مى‌تواند در ماهيت تعزيه اشكالات اساسى به وجود آورد . اجراى همزمان نمايش و موسيقى سبب شده تا برخى از موسيقيدانان برجسته ايرانى تعزيه را « اپراى تراژيك » بنامند .
مهم‌ترين نكته‌اى كه درباره موسيقى تعزيه در يك جمله مى‌توان گفت اين است كه اساس موسيقى تعزيه را همان موسيقى سنتى رديف ايران تشكيل مى‌دهد . همنشينى و در هم آميختگى فرمهاى آوازى و سازى موسيقى رديف با محتواى داستان و شخصيتهاى نمايش در تعزيه ، به اين موسيقى حالتى مى‌بخشد كه آن را از جهات بسيارى ، از ديگر انواع موسيقى رايج در ايران متمايز مى‌كند . از جمله اين موارد مى‌توان به تنوع ريتم و شكلهاى غير متعارف مركب خوانى در تعزيه اشاره كرد .
شخصيتهاى داستان در نمايش تعزيه ، معمولاً در « مقام » مشخصى مى‌خوانند . با توجه به تنوع شخصيتها و بالطبع تنوع مقامها و دستگاههاى موسيقى ، معمولاً در نمايش تعزيه مدولاسيونهاى متعددى ايجاد مى‌شود كه گاه حالتهايى خاص و نامتداول از مركب خوانى را به نمايش مى‌گذارد . در اين ميان ، جدا از گوشه‌هاى متداول رديف موسيقى ايرانى ، بر حسب نوع تعزيه و موضوع داستان ، ممكن است از ملوديهاى محلى نيز استفاده شود .
در تعزيه ، تعداد فراوانى ريتم براى گروه سازهاى كوبه‌اى وجود دارد كه بر اساس كشش دراماتيك داستان و در مواقع مورد لزوم ، به اجراء در مى‌آيند ؛ مانند « طبل جنگ ، طبل عزا ، طبل نصرت ، طبل بشارت ، طبل كوچ ، طبل هلهله و فغان ، طبل شور و شين ، طبل خوف ، طبل شكست و بسيارى موارد ديگر .
اغلب تعزيه‌ها با « پيشخوانى » شروع مى‌شود كه نوحه است و قبل از آغاز تعزيه به وسيله تعزيه خوانان اجراء مى‌شود و زمينه را براى اجراى تعزيه مهيا مى‌كند از اين رو پيشخوانى به نوعى پرولوگ اپرايى شباهت دارد » . پيشخوانى نوعى همسرائى است و به همراه موسيقى بعديش مقدمه‌اى براى شروع نمايش مى‌باشد .
همچنين مكالمات آوازى ( گفتار موسيقى ، رسيتاسيون ) نيز جنبه‌اى ديگر از موسيقى آوازى تعزيه را تشكيل مى‌دهد كه سوابقى در ادوار كهن ايران در زمينه قوالى ، داستان سرايى موزيكال ، اوستا خوانى و روضه خوانى دارد » .
« نقالى » شيوه ديگرى است كه در موسيقى آوازى تعزيه به كار مى‌رود . تعزيه حين جستجوى شكل نهايى خود فراوان از مايه و سبك نقالى كمك گرفت . جالب است كه هنوز هم مى‌توان دو روش مشخص نقالى را در تعزيه تشخيص داد . بيان غمناك آوازى در دستگاههاى معين موسيقى ايرانى كه مظلوم خوانها به كار مي‌‌برند و بازمانده نقالى مذهبى است و بيان غلو شده پر از طمطراق و تحرك و شكوه كه اشقيا به كار مى‌برند و بازمانده نقالى حماسى است .
امروزه سازهايى كه در موسيقى تعزيه بيشتر مورد استفاده قرار مى‌گيرند عبارتند از :
انواع طبل ، سنج ، دف ، قره‌نى ، ترومپت ، دهل ، نقاره ، سرنا و كرنا .
بر اساس تنوع منطقه بومى كه تعزيه در آن اجرا مى‌شود ، معمولاً سازها نيز متنوع‌اند . بر همين اساس مى‌توان به جمع سازهاى ياد شده ، بسيارى از سازهاى بومى مناطق را نيز افزود .
|
