آنچه كه از قوم ماد و امپراطورى‌ قدرتمند آنان مى‌‌دانيم بيشتر مبتنى‌ بر زمينه‌هاى تاريخى‌ است تا باستانشناسى‌ و مدارك تاريخى‌ مربوط به ماد بيشتر يونانى‌ است تا ايرانى‌ . گر چه ابهام و تاريكى‌ بر بخش اعظم تاريخ ماد سايه افكنده است ، امّا همين اندازه مى‌‌دانيم كه « ماد »ها از تيره‌هاى اقوام آريايى‌ هستند كه به همراه « پارس » ها از مسيرهاى صعب العبور قفقاز گذشتند و به فلات ايران و آذربايجان پاى نهادند و زمانى‌ كه قدرت يافتند تا حوزه  زاگرس مركزى‌ پيش رفتند و همدان يا هگمتانه را پايتخت خود قرار دادند . حوالى‌ 700 پ.م. تمام سرزمينهايى‌ كه قبلاً با اقوامى‌ چون « كوتي» ، « لولوبي» ، « سكائى‌ » و « هورى‌ » ، و « اورارتو» تعلق داشت ، قلمرو حكومت ماد به شمار مى‌‌آمدند . آثار شناخته شده  مهم مربوط به « ماد » ها در ايران عبارتند از : تپه  هگمتانه ، تپه  نوشى‌ جان ، گودين تپه طبقه  دوم ، دخمه‌هاى منسوب به مادها .

هگمتانه : وقتى‌ « ماد» ها متحد شدند و قدرت يافتند شهر هگمتانه ( همدان ) را به عنوان پايتخت خود برگزيدند . موّرخان يونانى‌ چون « پلى‌ بيوس » و « هرودوت » از كاخ و دژ هگمتانه با اعجاب و تحسين ياد كرده‌اند ولى‌ متاسفانه آثار زيادى‌ از آن باقى‌ نمانده است. بر روى‌ اين تپه قبلاً منازل مسكونى‌ و اماكن تجارى‌ قرار گرفته بود كه دولت آنها را خريدارى‌ و آزاد سازى‌ كرد و از سال 1363 ش . تا كنون هيئت باستانشناسان ايرانى‌ به سرپرستى‌ « دكتر محمد رحيم صرّاف » در اين تپه  عظيم باستانى‌ به كاوش پرداخت ولى‌ متأسفانه هنوز به آثار دوره  ماد دست نيافته است . ولى‌ نظر داده‌اند كه مجموعه معمارى‌ خشتى‌ مكشوفه مربوط به دوره  هخامنشى‌ و پس از آن است .

تپه  نوشى‌ جان ملاير : در نزديكى‌ روستاى « جوكار » در 15 كيلومترى‌ شهرستان ملاير در بستر دشتى‌ وسيع يك تپه  منفرد صخره‌اى به نام « تپه  نوشى‌ جان » واقع شده است . بر بالاى اين تپه  تقريباً مرتفع ( به ارتفاع 37 متر از سطح دشت ) بقاياى يك دژ و معبد و كاخ دوره  ماد از خشت خام جلب نظر مى‌‌كند . كاوشهاى اين تپه را در سال 1346 ش . ( 1967 م . ) هيئت باستانشناسان انگليسى‌ به سرپرستى‌ پروفسور « داويد استروناخ » آغاز كرد و به مدت ده سال دنبال گرديد .

گودين تپه كنگاور : طبقه  دوّم گودين تپه در فاصله  5 كيلومترى‌ شهر كنگاور يكى‌ ديگر از آثار دوره  حكمرانى‌ « ماد»ها در ايران است . كاوشهاى اين تپه  باستانى‌ را در فاصله  سالهاى 1346 تا 1357 ش . هيئت اعزامى‌ از موزه  « اونتاريو » وابسته به دانشگاه « تورنتو » ، كانادا به سرپرستى‌ دكتر « كايلريانگ » ، به مرحله  اجرا در آورد . اين تپه حاوى‌ 7 طبقه  باستانى‌ است و در طبقه  دوم آن يك تالار ستون دار مادى‌ كشف گرديد كه در اصل سى‌ ستون داشته و نيز يك اطاق ستون دار با 8 ستون و فضاها و اطاقهاى جنبى‌ ديگر كه همگى‌ از خشت بنا شده بودند . دخمه‌هاى منسوب به دوره  ماد : در گوشه و كنار ايران تعدادى‌ اثر معمارى‌ صخره‌اى كه در كوهها ايجاد شده‌اند ، موجود است كه باستانشناسان متقدم آنها را متعلق به زمان « ماد » ها و الگوى‌ مقابر صخره‌اى هخامنشى‌ دانسته‌اند . عده‌اى نيز در انتساب آنها به « ماد » ها ترديد كرده‌اند .

معروف‌ترين اين آرامگاهها يا معابد صخره‌اى عبارتند از :

« فخريكا » در مهاباد ،« فرهاد و شيرين » در كرمانشاه ، « دكان داوود » در سر پل ذهاب ، « داوودختر » در فهليان فارس .