ايرانيان همواره در تحولات فرهنگى‌ جهان اسلام نقشى‌ فعال ايفا كرده‌اند و حوزه علوم و معارف اسلامى‌ نيز از اين امر مستثنا نبوده است. نگاهى‌ به تاريخ علوم قرآنى‌ ، حديث و فقه به روشنى‌ حكايت از آن دارد كه عالمان ايرانى‌ در تدوين و گسترش اين علوم نقشى‌ اساسى‌ داشته‌اند، چندان كه در حوزه حديث، مؤلفان كتب اربعه اماميه و نيز صحاح سته اهل سنت، بى‌ استثنا از حوزه فرهنگى‌ ايران برخاسته‌اند.

همزمان با نفوذ دين اسلام در ايران، حديث پيامبر(ص) نيز به وسيله نخستين ناقلان آن ، يعنى‌ صحابه در اين منطقه انتشار يافت. چنانكه در 51ق/671م ، همزمان با ولايت ربيع بن زياد بر خراسان ، به گفته منابع حدود 50 هزار نفر از مردم كوفه و بصره به خراسان كوچيدند. كه در ميان آنها رجالى‌ چون بريده بن حصيب و ابوبرزه اسلمى‌ از صحابه نيز حضور داشتند. فرزندان مهاجران نخستين و در راس آنان عبدالله بن بريده (د 115ق/733م) و عالمانى‌ از تابعان چون زيد بن وهب جهنى‌ در آذربايجان ، عكرمه مولاى ابن عباس و يحيى‌ بن يعمر در خراسان كه به هر دليل از عراق و حجاز به ايران وارد شدند، مكتبى‌ را در ايران براى ضبط و انتقال حديث بنياد نهادند كه زمينه ساز محافل مذهبى‌ مشرق اسلامى‌ بود.

در مناطق داخلى‌ ايران نيز از آغاز سده 2ق/8م مراكز فرهنگى‌ مهمى‌ در شهرهايى‌ چون رى،‌‌ اصفهان، قزوين و همدان پاى گرفته بود كه از رجال برجسته آن بايد كسانى‌ چون عيسى‌ بن ماهان رازى‌ و جريربن عبدالحميد رازى‌ را برشمرد. در غرب ايران ، بايد به كوفه نيز نگاهى‌ داشت كه با توجه به سوابق تاريخى‌ پيش از اسلام . زمينه‌اى براى ظهور فرهنگ ايرانى‌ بوده است و جمع كثيرى‌ از ساكنان آن نيز در عصر آغازين اسلامى‌ ، موالى‌ ايرانى‌ بوده‌اند.