از پيشينه بافت قالى‌ گره و پرزدار ايران در فصل هنر عصر هخامنشى‌ ياد شد. بديهى‌ است كه پيدايش و رواج قالى‌ ، سده‌ها پيش از آن آغاز شده بوده است. اين امر را يافته‌هاى باستان شناسى‌ از جمله ابزارهاى فلزى‌ بر اين در كاوشهاى «شهر سوخته» سيستان در1340ش/1961م دو پاره فرش گره و پرزدار كشف شد كه به هزاره 2ق م تعلق داشت.

گزارشهاى مورخان يونانى‌ و رومى‌ از صدور قالى‌ و قاليچه‌هاى بافت ايران در دوره حكومت دراز مدت اشكانى‌ به ديگر كشورها، به ويژه روم و چين خبر مى‌‌دهد. در عصر ساسانيان اين هنر گستردگى‌ بسيار يافت. افزون بر گزارشهاى تاريخى‌ درباره فرش ابريشمين گوهرنشان مشهور «بهارستان » يا « بهار كسرى» كه در گشايش تيسفون به دست اعراب پاره پاره شد و فرشهاى بزرگ و كوچك روزگار ساسانيان موجود در خزانه‌هاى خلفاى عباسى‌ و اموى،‌‌ كاوشهاى باستان شناسى‌ در ايران و مصر نمونه‌هايى‌ از قاليهاى اين دوره به دست داده است. از بافته‌هاى چند سده نخست هجرى‌ آثار بسيار كمى‌ باقى‌ مانده است، همانند قالى‌ كشف شده در فسطاط كه به احتمال زياد در شمال شرقى‌ ايران بافته شده است و آزمايش كربن 14 تعلق آن را به سده 2 يا 3 ق/8يا 9 م ثابت مى‌‌كند و نقش شير روى‌ آن با دست بافته‌هاى همزمان آن در پارچه‌هاى بافت شرق ايران همسانى‌ دارد.

افزون بر نمونه‌هاى متعددى‌ كه در موزه‌ها و مجموعه‌هاى خصوصى‌ جهان از قطعه فرشهاى قرون نخستين مى‌‌شناسيم، گزارشهايى‌ بسيارى‌ در متون فارسى‌ و عربى‌ از قرنهاى ياد شده از گونه‌هاى مختلف فرش در دست است. پاره فرشهاى به دست آمده در نواحى‌ شرقى‌ ايران از جمله شمارى‌ پاره فرش كه از معابد تبت به آمريكا و اروپا برده شده است، فاصله زمانى‌ پاره فرش فسطاطا را- كه هم اكنون در موزه هنرهاى زيباى سان فرانسيسكو نگاهدارى‌ مى‌‌شود- پر مى‌‌كند. پاره فرشهاى تبت را بين سده‌هاى 5 تا 8ق/11تا 14م تاريخ گذارى‌ كرده‌اند. محل بافت شمارى‌ از آنها را آذربايجان غربى‌ و برخى‌ راآسياى صغير مى‌‌دانند. كه در دوره‌هاى ياد شده از ديدگاه جغرافياى سياسى‌ و مكتب‌هاى هنرى‌ پيرو سيكهاى جارى‌ ايران عصر سلجوقيان تا ايلخانان و جانشينان آنان بوده است.

عصر صفويه دوران شكوفايى‌ هنر قالى‌ بافى‌ ايران به شمار مى‌‌آيد. دگرگونى‌ مهم در اين دوره تكامل چشمگير طراحى‌ در قاليهاى ايرانى‌ است. تبديل طرحهاى شكسته هندسى‌ به طرح‌هاى تكامل يافته اسليمى،‌‌ گل وگياه ، درخت، پرندگان، انسان ، جانوران و جز آن نيز تحولى‌ مهم به شمار مى‌‌آيد.

راه يافتن قاليهاى ايرانى‌ به ويژه قاليهاى بافته شده در كارگاههاى سلطنتى‌ به دربارهاى اروپايى‌ نيز سبب شهرت جهانى‌ قالى‌ ايرانى‌ شد. از فرشهاى ايرانى‌ اين عصر چند صد قطعه قالى‌ و قاليچه در قطعه‌هاى كوچك و بزرگ در سراسر جهان در موزه‌ها و مجموعه‌هاى خصوصى‌ اماكن مقدس خارج از ايران موجود است. مشهورترين و زيباترين آنها قالى‌ مشهور به « قالى‌ اردبيل» است كه گفته مى‌‌شود به بقعه شيخ صفى‌ الدين اردبيلى‌ تعلق داشته ، و در 946ق/1539م به دست مقصود كاشانى‌ در اندازه 534×1150 سانتى‌ متر(مساحت 41/61م2) با 32 ميليون گره در تبريز بافته شده است. اين قالى‌ هم اكنون در موزه ويكتوريا و آلبرت لندن نگاهدارى‌ مى‌‌شود. قالى‌ ديگرى‌ از همين دوره در موزه پلدى‌ پتسولى‌ ميلان در ايتاليا نگاهدارى‌ مى‌‌شود كه به سبب طرح بسيار زيباى شكارگاهى‌ كه برآن نقش بسته، به «قالى‌ شكارگاه» مشهور شده است. اندازه اين قالى‌ حدود24م2 است و در سال 929يا 949 ق/1523يا 1542 م به دست غياث الدين جامى‌ بافته شده است.

در اين دوره شهرهاى هرات. تبريز، همدان و قزوين و كاشان مراكز مهم قالى‌ بافى‌ ايران بودند . در اين شهرها و همچنين در همدان و در گزين خراسان قاليهاى زربفت ابريشمين كه اندازه‌هاى آنها قبلا به خواسته شاه طهماسب به وسيله سلطان سليمان تعيين شده بود، براى مسجد جامع استانبول بافته شد. قاليهاى كاشان به دربارهاى پتركبير، امپراطور اتريش و پادشاه لهستان راه يافت. فرشهاى اخير كه به سفارش زيگموند سوم بافته، و به ورشو فرستاده شد، بعدها به خطا «لهستانى‌ » نام گرفتند.

پس از انتقال پايتخت صفويان به اصفهان اين شهر در شمار مراكز بافندگى‌ فرش درآمد. افزون بر آن در مشهد و استرآباد و شيروان و قره باغ نيز بافت قاليهاى پشمى‌ و ابريشمى‌ و زربفت رونق بيشترى‌ يافت. شمارى‌ از قاليهاى همين دوره است كه با كتيبه «كلب آستان على‌ عباس» هنوز درمخازن نجف اشرف برجاست و بزرگترين آنها با اندازه 5/9× 14متر (مساحت 133م2) يكى‌ از سالم‌ترين نمونه‌هاى فرشهاى ابريشمين و زربفت عصر شاه عباس بزرگ به شمار مى‌‌آيد.

بر افتادن صفويان ضربه‌اى هولناك به قالى‌ بافى‌ ايران- كه در پايان عصر آنان برو به افول داشت- وارد ساخت. كارگاههاى قالى‌ بافى‌ به ويژه كارگاههاى شاهى‌ بسته شد و بافندگان پراكنده و بى‌ پشتيبان شدند. هر چند به روزگار نادر شده و حتى‌ پس از آن هنر قالى‌ بافى‌ شكوفايى‌ گذشته خود را بازنيافت، اما به حيات خود ادامه داد؛ به ويژه كرمان همچنان از مراكز مهم توليد فرش به شمار مى‌‌آمد. مفروش كردن اماكن مقدس شيعيان در عراق از جمله نجف اشرف با قاليهاى كرمان در اين دوره نشان از رواج اين هنر دارد (محمد كاظم، 2/454، 3/892). در روزگار حكومت كريم خان زند كه با آرامشى‌ ويژه همراه بود، كار بافت و تجارت قالى‌ رونق داشت.

صدرو قالى‌ در دهه‌هاى پايانى‌ سده 12 و آغاز سده 13 ق از راه بوشهر به وسيله كارگزاران كمپانى‌ هند شرقى‌ ادامه يافت و به ويژه در انگلستان فرشهاى بافت خراسان خريد و فروش مى‌‌شد. از نمونه‌هاى برجسته اين دوره 4 قالى‌ شناخته شده است كه كهنه‌ترين آنها تاريخ 1179ق/1765م دارد و به دست استاد محمد شريف كرمانى‌ بافته شده است و هم اكنون در موزه ملى‌ تهران نگاهدارى‌ مى‌‌شود.. قالى‌ تاريخ دار ديگرى‌ از اين دوره كه بايد از آن ياد كرد، داراى تاريخ 1190ق/1776م است با طرح باغي-سروى‌ كار استاد يوسف كرمانى‌ كه در يك مجموعه خصوصى‌ در بلگراد نگاهدارى‌ مى‌‌شود. شمار ديگرى‌ قاليهاى تاريخ دار و بى‌ تاريخ از اين عصر وجود دارد كه در تنوع نقش و ظرافت بافت رواج و رونق قالى‌ بافى‌ در عصر زنديه يعنى‌ پايان سده 12ق/ 18م به خوبى‌ آشكار مى‌‌سازد. كرمان، فارس و اصفهان نيز در اين دوره از مراكز فعال قالى‌ بافى‌ به شمار مى‌‌آيند.

در زمان حكومت قاجاريه اگر چه بافت قاليهاى هنرى‌ و پركار عصر صفويه از ديدگاه كيفى‌ تكرار نشد، اما گستردگى‌ كارگاههاى شهرى‌ و روستايى‌ كاملا محسوس است. كاخهاى تازه ساز قاجارها در تهران به قاليهاى بزرگ نياز داشت. يكى‌ از نفيس‌ترين آنها قالى‌ بزرگ تالار آينه كاخ گلستان تهران است كه تصوير آن در تابلوى‌ نقاشى‌ «تالار آينه» كمال الملك مى‌‌توان ديد. قايل 396 مترى‌ «موزه بافته‌هاى واشنگتن» كه 80 بافنده كرمانى‌ به مدت 6 سال در فاصله سالهاى 1265-1270ق/1849-1854م دست اندر كار بافت آن بوده‌اند و پيش از انتقال به موزه ياد شده زينت بخش تالار كاخ كنگره آمريكا بوده ، از دست‌آوردهاى اين دوره است.

در اين دوره بافت قالى‌ تقريبا در سراسر ايران- حتى‌ درشهرهاى چون فراهان، ساروق، اراك، سنندج و... پيش‌تر دراين كار شهرتى‌ نداشتند- رونق گرفت. در آغاز سده 14ق/20م حتى‌ شهرى‌ چون نايين كه پيشينه قالى‌ بافى‌ نداشت، داراى 200/1 دستگاه دار قالى‌ بود و در تهران كه شهرى‌ نوپا بود، قاليچه‌هاى كم نظير بافته مى‌‌شد. كرمان كه در آغاز سده 13ق/19م بدترين آسيب را از سر سلسله قاجار ديده بود، به چنان شكوفايى‌ دست يافت كه استادان بافنده آن نه تنها به كارگاههاى تبريز رفتند ، بلكه به كارگاههاى هركه عثمانى‌ برده شدند تا به آموزش بافندگان ترك مشغول شوند. شمار دارهاى قالى‌ اين شهر در آغاز اين سده از 1000 و در نيمه آن از 5000 دستگاه فزون‌تر شد. برگذارى‌ دو نمايشگاه قالى‌ مشرق زمين در لندن (1267ق/1851م) و وين(1290ق/1873م) در شناساندن قالى‌ ايران و گسترش بازرگانى‌ و كاربرد عمومى‌ آن در ميان مردم مغرب زمين نقشى‌ اساسى‌ داشت و سبب فعاليت گسترده شركتهاى بين المللى‌ در بازرگانى‌ قالى‌ ايران شد.

كارگاههاى بزرگ قالى‌ بافى‌ مشهورى‌ در نخستين دهه‌هاى سده 14 ق در ايران شكل گرفت . مشهورترين آنها كارخانه عمو اوغلى‌ مشهد بود كه برخى‌ از بافته‌هاى پر ارزش آن هم اكنون در كاخ- موزه‌هاى سعد آباد تهران به عنوان آثار ماندنى‌ قالى‌ بافى‌ ايران وجود دارند.

در سالهاى اخير از نوآوريهاى تازه‌اى در طرحى‌ و بافندگى‌ قالى‌ ايران به چشم مى‌‌خورد كه پيش از آن سابقه نداشته است. از اين ميان، بافت قاليهاى عظيم و در اندازه‌هاى تا 200 1م2 كارى‌ تازه به شمار مى‌‌آيد.