آثاری از مانی و پیروانش ، به زبانهای ایرانی میانه (فارسی میانه ، پارتی و سغدی) برجای مانده است . این آثار به خط مانوی (مقتبس از خط تدمری) نوشته شده ، و متعلق به دورانی میان قرن 3و9م است . این آثار به صورت قطعات پراكنده و آسیب دیده در اوایل قرن 20م از ویرانههای صومعههای مانوی در ترفان واقع در تركستان چین به دست آمده است . محتوای این آثار اساساً مذهبی و متشكل از عناصر سامی ، و سامی ـ یونانی است . ادبیات مانوی مشتمل است بر :
الف ـ كتابهای مانی : مانی آثار خود را ، جز شاپورگان ، به زبان آرامی شرقی ،زبان مادری خود ، مينوشت و پیروانش آنها را به زبانهای مختلف ترجمه ميكردند كه هیچ كدام از اینگونه آثار او در دست نيست . این آثار عبارتند از : انجیل زنده ، گنجینة زندگان (سفرالاحیاء) ، فرقماطیا (به معنی رسائل) ، رازها (اسرار) ، غولان (سفرالجبابره)، رسائل و زبور . از انجیل زنده ، غولان ، نامهها و زبور مانی قطعههایی به زبانهای فارسی میانه ، پارتی و سغدی در دست است . افزون بر این 7 اثر ، مانی كتاب مصوری با عنوان ارژنگ و كتاب دیگری به نام شاپورگان به زبان فارسی میانه داشته است .
ب ـ آثار منشور پیروان مانی : از شیروان مانی نیز آثاری به زبانهای ایرانی به این شرح در دست است : شرح حال مانی ؛ داستانهای تمثیلی ؛ نامهها ؛ قطعههایی شامل اصول عقاید مانوی ، دستورها و اندرزها ، دعاها ، توبهنامه ، متون نجومی و تقویمی ، و مواعظ منوهمدوروشن.
ج ـ اشعار مانوی : آثار منظوم مانوی كه غالباً برای هدفهای دینی سروده شده است ، بخش عمدهای از این ادبیات را تشكیل ميدهد . سرودهای مانوی به زبانهای فارسی میانه و پارتی ، فصیح ، شیوا و مشحون از صنایع لفظی و صور خيال ، خصوصاً تشبيه و مجاز است و در برابر متون منثور مانوی به این دو زبان كه ثقیل و گاه ساده و مجاز است و در برابر متون منثور مانوی به این دو زبان كه ثقیل و گاه ساده و ناپخته است ، از ارزش والاتری برخوردار است . این اشعار كه همراه با موسیقی در مراسم دینی خوانده مىشد ، از نظر صورت ظاهر به 3 دسته تقسیم مىشود: سرودهای بلند ، مدايح دينی بلند ، و سرودهای كوتاه. وزن اشعار مانوی را گروهی هجایی ، و گروه دیگر ضربی يا تكیهای دانستهاند. آخرین پژوهشها حكايت از آن دارد كه در وزن اشعار پارتی و به احتمال بسيار فارسی ميانه علاوه بر شمار هجاهای تكيهدار ، ضرب وزن نيز ميتواند متفارت باشد. آثار منظوم پارتی از نظر حجم بیش از اشعار فارسی میانه ، و از نظر جوهر شعری نیز غنيتر از آنهاست . اشعار مانوی در ستایش خدايان ، مانی و بزرگان دین ، و نیز درباره روح محبوس در زندان تن سروده شده است .
|